107 Ngoc Son temple

Đền Ngọc Sơn

quận Hoàn Kiếmhồ đầmđạo quán

Đền Ngọc Sơn xây năm 1842. Thờ: Quan Đế, thần Văn Xương, tiên ông Lã Động Tân và Đức thánh Trần. Xếp hạng: Di tích quốc gia đặc biệt (2013). Vị trí: 2VJ2+7W, P. Hàng Trống, Q. Hoàn Kiếm, TP Hà Nội. Cách BĐX Bờ Hồ: 100m (hướng 4h). Trạm bus lân cận: BĐX Bờ Hồ (xe 09, 14), 54 Nguyễn Hữu Huân, 23 Hàng Tre (04, 08, 11, 18, 23, 31, 34, 36)

Lược sử

Ngôi đền Ngọc Sơn trở thành Di tích quốc gia trong đợt xếp hạng đầu tiên năm 1962 và được phong Di tích đặc biệt vào năm 2013. Ngược dòng lịch sử, văn bia “Ngọc Sơn đế quân từ ký” do Tiến sĩ Vũ Tông Phan soạn năm Quý Mão 1843 cho biết: thời Lê sơ, các vua thường ra đây câu cá, có xây đài câu gọi là Điếu đài. Sau đó, người ta dựng một ngôi đền thờ Quan Đế. Sang đời vua Gia Long, ông Tín Trai người làng Nhị Khê mở rộng ngôi đền thành chùa Ngọc Sơn, trước chùa xây một gác chuông...

Đến khoảng đời Thiệu Trị, các con ông Tín Trai nhượng chùa cho hội Hướng Thiện (một hội do các nhà nho lập ra, thờ thần Văn Xương là thần coi về văn chương, thi cử). Hội này bỏ gác chuông, xây ở chỗ đó một đền thờ Văn Xương. Công việc xây dựng bắt đầu từ mùa đông Tân Sửu (1841) đến mùa thu Nhâm Dần (1842) thì hoàn thành. Hội đổi chùa ra đền, tên chữ là Ngọc Sơn Từ.

Tiền tế và trung cung đền Ngọc Sơn. Photo ©NCCong 2023

Hơn 20 năm sau (Ất Sửu 1865) Án sát đương nhiệm ở tỉnh Hà Nội là Đặng Huy Tá cùng Án sát về hưu là Phó bảng Nguyễn Văn Siêu đã đứng ra trùng tu lại đền Ngọc Sơn. Lần này, ngoài sửa chữa các nếp nhà cũ còn xây dựng thêm Trấn Ba Đình (“Đình chắn sóng”), Đài Nghiên, Tháp Bút và đặt tên cho cây cầu nối bờ đông hồ với đảo là Thê Húc 棲 旭 (“Nơi bình minh đậu” hay “Ngưng tụ hào quang”, vv.

Tháp Bút, theo ý tưởng của những người thiết kế là “tượng trưng cho nền văn vật”. Điều này được nói trong bài Ký khắc trên bia “Trùng tu Văn Xương miếu ký” (Bài ghi việc tu sửa miếu Văn Xương) do Đặng Huy Tá soạn khi công việc xây dựng hoàn thành (năm 1865) hiện cũng vẫn còn bản dập trong đền. Văn vật theo sách Từ nguyên là “Vị lễ nhạc điển chương dã”, tức nói về lễ nhạc và điển chương.

Hậu đường đền Ngọc Sơn. Photo ©NCCong 2023

Cụm kiến trúc Tháp Bút biểu dương văn chương đồng thời biểu dương võ công dẹp cuộc khởi nghĩa của “Quận Hẻo” Nguyễn Danh Phương. Tháp dựng trên một cái gò chất đầy đá hộc, tượng trưng cho núi Độc Tôn (theo thuật phong thủy “nhất thốn giả vi sơn” tức là chỉ cần cao một tấc thì cũng là núi rồi). Điều trên đã được nói rõ trong bài “Bút Tháp chí” do Nguyễn Văn Siêu soạn năm 1865 được khắc ngay trên thân tháp ở tầng thứ ba mặt nhìn về hướng nam.

Cùng lúc đắp núi Độc Tôn thì chúa Trịnh còn cho đắp núi Ngọc Bội bên bờ tây hồ (Ngọc Bội ở vùng Phổ Yên là nơi mà chúa Trịnh đóng quân, còn Độc Tôn là doanh trại của Nguyễn Danh Phương). Cạnh núi có cung Khánh Thụy. Về sau Lê Chiêu Thống đã cho đốt cung này, song tên thì còn lưu lại ở hai ngôi làng nằm bên cạnh cung điện là Tả Khánh Thụy và Hữu Khánh Thụy. Sang thời Nguyễn, 2 làng này nhập vào làng Báo Thiên thành làng Báo Khánh.

Cổng đền Ngọc Sơn. Photo ©NCCong 2023

Ngày 9/12/2013, Di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh hồ Hoàn Kiếm và đền Ngọc Sơn được xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt theo Quyết định 2383/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ.

Kiến trúc

Đền Ngọc Sơn có phần ngoài nằm trên bờ với chiếc cầu bắc sang hòn đảo nhỏ của hồ Hoàn Kiếm, nơi gắn liền sự tích vua Lê trả kiếm cho thần Kim Quy. Phần trong gồm một phương đình và 3 nếp nhà song song theo hình “chữ Tam”. Cổng đền nhìn về hướng đông sang đền Bà Kiệu ở bên kia đại lộ Đinh Tiên Hoàng. Sau nghi môn với 4 trụ biểu đắp câu đối chữ Hán là sân trước, bên trái là Tháp Bút được dựng trên một ngọn núi giả đường kính 12m, cao 4m. Tháp hình vuông, cao 8m, gồm 5 tầng. Đỉnh tháp hình ngòi bút lông dựng ngược, cả cán và ngòi cao 90cm. Trên thân 3 tầng giữa có khắc dọc ba chữ Hán “Tả Thanh Thiên” nghĩa là “Viết (lên) trời xanh”.

Cổng thứ 2 đền Ngọc Sơn. Ảnh Lương Đức ©2023

Ở cuối sân trước, hai bên cột trụ có hai cửa nách giả được xây kiểu hai tầng tám mái cong. Cửa giả bên phải đắp nổi hình rồng cuộn khúc đón đàn cá đang thi nhau vượt sóng, trên đề hai chữ “Long Môn”. Cửa giả bên trái đắp nổi một chú Hổ trắng chực nhảy ra ngoài, trên đề hai chữ “Hổ Bảng”. Long Môn chỉ sự thành công trong thi cử theo điển tích cá chép vượt qua thác Vũ Môn sẽ hoá thành rồng (do đó Vũ Môn còn được gọi là Long Môn). Hổ Bảng nghĩa đen là bảng vẽ hình con hổ, nghĩa bóng là bảng ghi tên những người đỗ tiến sĩ.

Tiếp theo là con ngõ dẫn đến cổng thứ 3, bên trên có cái nghiên mực bằng đá xanh đẽo tạc theo hình nửa trái đào, cắt ngang theo chiều dọc, khoét lõm. Bề dài trái đào 97cm, bề ngang 80cm, cao 30cm, chu vi 2m, có ba con cóc đội nghiên như ba cái chân kiềng.

Cổng thứ 3 đền Ngọc Sơn. Ảnh Lương Đức ©2023

Trên thân Đài Nghiên có khắc một bài minh cũng của Phó bảng Nguyễn Văn Siêu, gồm 64 chữ Hán, tạm dịch như sau: “Xưa lấy hốc đất làm nghiên, chú giải Đạo Đức Kinh, nghiền ngẫm bên nghiên lớn, viết sách Xuân Thu. Từ đá tách ra làm nghiên, chẳng có hình dáng. Không vuông không tròn, dùng vào mọi việc thật kỳ diệu. Không cao không thấp, ngôi ở chính giữa. Cúi soi hồ Hoàn Kiếm, ngửa trông ngọn Bút đá. Ứng vào sao Thai mà làm ra mọi biến đổi. Ngậm nguyên khí mà mài hư không”...

Phía sau Đài Nghiên là cầu Thê Húc đỏ chót uốn cong bắc sang đảo. Chiếc cổng thứ tư nằm bên gốc cổ thụ ở đầu cầu bên kia được gọi là 得 月 樓 (Đắc Nguyệt Lâu: lầu hứng trăng). Qua cổng rẽ sang bên trái sẽ đến Trấn Ba Đình có hướng nhìn về Tháp Rùa ở phía nam. Đó là một phương đình được xây vào năm 1865 -1866 với 2 tầng 8 mái dựa trên 4 cột cái bằng gỗ và 4 cột góc bằng đá.

Sân đền Ngọc Sơn. Ảnh Minh Cường ©2023

Sau Trấn Ba Đình là khu trung tâm với các gian thờ Quan Công và Lã Động Tân (tiên ông coi về thuốc chữa bệnh), Văn Xương Đế quân và Đức thánh Trần, in đậm màu sắc đạo Giáo. Ngoài ra trước kia tại đây còn thờ Phật A-di-đà, thể hiện quan niệm Tam giáo đồng nguyên.

Di tích lân cận

©NCCông 2015-2023, Ngoc Son temple