45 One-pillar pagoda

Chùa Một Cột (Diên Hựu Tự)

q.Ba Đìnhnhà Lýs.Kim Ngưu

Chùa Một Cột do vua Lý Thái Tông cho xây năm 1049. Tên chữ: Diên Hựu Tự 延 祐 寺. Xếp hạng: Di tích quốc gia (1962). Vị trí: 2RPM+8C, Đội Cấn, Ba Đình, Hà Nội, Việt Nam. Cách Ga Hà Nội: 1,8km (hướng 11h). Trạm bus lân cận: 18A Lê Hồng Phong.

Giới thiệu

Chùa Một Cột là tên Nôm của Nhất Trụ Tháp 一 柱 塔 hoặc Liên Hoa Đài 蓮 花 臺 (Đài Hoa Sen), một điện thờ độc đáo của kiến trúc Phật giáo nguyên thủy Việt Nam với chỉ một gian nhà gỗ nhỏ nằm trên một cột đá to ở giữa hồ Linh Chiểu (Ao Thiêng) trong khuôn viên ngôi chùa thời Lý có tên chữ Diên Hựu Tự 延 祐 寺, gần sông Kim Ngưu.

“Đại Việt sử ký toàn thư” viết: “Năm Kỷ Sửu, niên hiệu Thiên Cảm Thánh Vũ năm thứ 6 (1049). Mùa đông tháng 10, dựng chùa Diên Hựu (mãi mãi tốt lành). Trước đây vua (Lý Thái Tông) nằm mơ thấy Phật Quan Âm ngồi trên đài sen dẫn vua lên đài. Đến khi tỉnh dậy nói lại với quần thần, có kẻ cho là điềm bất tường. Một vị thiền sư mẫn tuệ khuyên vua làm chùa, dựng cột đá giữa mặt đất, làm đài sen và tượng Quan Âm ở đỉnh cột như đã thấy trong mộng, cho các sư đi vòng quanh tụng kinh cầu trường thọ. Cho nên đặt tên như vậy”.

Chùa Một Cột năm 1896. Photo: Firmin André Salles

Hằng năm cứ đến ngày 8 tháng 4 Âm lịch, nhà vua lại tới chùa làm lễ tắm tượng cùng sự tham gia của các nhà sư và nhân dân kinh thành Thăng Long. Sau lễ tắm tượng là lễ phóng sinh, vua đứng trên một đài cao trước chùa thả một con chim bay đi, rồi nhân dân cùng tung chim bay theo trong tiếng reo vui của ngày hội. Đến năm 1105, vua Lý Nhân Tông cho sửa chùa Diên Hựu, đào thêm hồ Linh Chiểu và dựng trước sân hai toà tháp lợp sứ trắng.

Năm 1108, Nguyên phi Ỷ Lan sai đúc tại chùa một quả chuông rất to, nặng một vạn hai nghìn cân cổ, đặt tên là Giác Thế Chung (chuông đánh thức đời). Đây được xem là một trong tứ đại khí (bốn khí vật lớn) của Việt Nam thời Lý, bao gồm: tháp Báo Thiên, chuông Qui Điền, vạc Phổ Minh và tượng Phật Quỳnh Lâm. Tương truyền đúc xong nặng quá không treo lên được, đành cứ để dưới mặt đất ruộng, về sau rùa bò vào trú ngụ nên mới có tên Quy Điền Chung (chuông Ruộng Rùa).

Vườn chùa Một Cột. Panorama ©NCCong 2015

Theo văn bia khắc năm Cảnh Trị 3 (1665) đời vua Lê Huyền Tông, do Tỳ Khưu Lê Tất Đạt dựng tại chùa, thì tại vị trí ngày nay vào năm Hàm Thống 1 thời Đường một cột đá trên có lầu ngọc (với tượng Quán thế âm Bồ tát) đã được dựng giữa hồ nước vuông. Vua Lý Thái Tông thường đến cầu nguyện, sau được hoàng tử nối dõi, liền cho tu sửa lại và xây thêm một ngôi chùa bên cạnh, đặt tên là Diên Hựu Tự. Tuy nhiên trong văn bia này có đôi chỗ lầm lẫn nên chưa đáng tin.

Tấm bia dựng năm Thiên Phù Duệ Vũ 2 (1121) tại chùa Long Đọi, huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam, nhân dịp vua Lý Nhân Tông đến khánh thành và đặt tên tháp Sùng Thiện Diên Linh có ghi: “Mở rộng chùa Diên Hựu ở viên lâm phía tây cấm thành, noi theo quy chế cũ trước đây, nhưng thực hiện những mưu tính mới theo ý vua, đó là đào ao sen Linh Chiểu, giữa ao vọt lên một cột đá. Trên đỉnh cột đặt hoa sen ngàn cánh, trên hoa đặt vững một tòa điện tía. Trong điện đặt tượng Quan Âm dát vàng. Bên ngoài ao có hành lang vẽ vây quanh, bên ngoài vòng hành lang là ngòi nước biếc, mỗi mặt đều bắc cầu vồng đi thông vào. Nơi cây cầu ở sân phía trước, hai bên đầu cầu có hai ngọn bảo tháp lợp ngói lưu ly”.

Tam quan chùa Diên Hựu. Photo ©NCCong 2015

Năm Thiên Ứng Chính Bình (1249) sử ghi: "...mùa xuân, tháng giêng, sửa lại chùa Diên Hựu, [vua] xuống chiếu vẫn làm ở nền cũ...".

Như vậy sau hơn hai thế kỷ, chùa đã trùng tu ít nhất hai lần, kiến trúc thời Lý chỉ còn vài dấu vết. Tổ thứ ba của Thiền phái Trúc Lâm là sư Huyền Quang (1254—1334) để lại một bài thơ chữ Hán [1], trong đó có hai câu tả thực cho phép suy đoán chùa Diên Hựu vào khoảng giữa thời Trần có hồ nước và ít nhất hai ngọn tháp nhọn, đầu hồi đắp hình si vẫn.

Năm 1407, nhà Minh xâm lược, diệt nhà Hồ rồi chiếm đóng nước ta. Năm 1426 Lê Lợi đem nghĩa quân Lam Sơn vây thành Đông Quan (Hà Nội), chủ tướng giặc là Vương Thông ra lệnh phá chuông Quy Điền lấy đồng để đúc vũ khí. Giặc Minh rốt cuộc vẫn phải hàng và rút về Trung Quốc nhưng chuông quý không còn nữa.

Điện thờ trên đài Hoa Sen. Photo ©NCCong 2015

Kiến trúc

Chùa Diên Hựu đã được trùng tu nhiều lần nên dấu vết ban đầu mất gần hết. "Đại Việt sử ký toàn thư" đã ghi nhận những lần trùng tu chùa Diên Hựu vào các năm 1101, 1106, 1249. Trừ phần Nhất Trụ Tháp, ngôi chùa ngày nay mang phong cách kiến trúc của nhà Lê. Trên tam quan vẫn đề ba chữ "Diên Hựu tự" nhưng chiếc cổng này có lẽ mới xây lại vào thời Nguyễn.

Theo tài liệu lịch sử, Nhất Trụ Tháp được xây theo kiểu kiến trúc stupa có từ trước thời Lý, nhưng việc đặt gian thờ lên trên thì rất độc đáo. Ở Hoa Lư (Ninh Bình) trong ngôi chùa của con gái vua Đinh Tiên Hoàng, có một cây cột đá cao hình sáu cạnh, khắc bài kinh Lăng Nghiêm và đề niên hiệu đời vua Lê Hoàn (981—1005). Phía trên cột là tòa sen chạm. Năm Long Thụy Thái Bình thứ năm đời Lý Thánh Tông (1058) lại từng có xây điện Linh Quang ở Thăng Long, phía trước điện dựng lầu chuông với một cột sáu cạnh hình bông sen.

Sân trong chùa Diên Hựu. Photo ©NCCong 2015

Trong “Vũ Trung tùy bút” (bản R.1609 Thư viện Quốc gia) Phạm Đình Hổ cho biết: “Chùa Diên Hựu ở thời Lý tục gọi là chùa Một Cột, nằm ở bên ngoài cửa Bạch Hổ của hoàng thành, về phía đông nam trường Thái Hòa”. Dưới triều Nguyễn, chùa Một Cột đã được trùng tu vào những năm 1840—1850 và 1922. Trải qua hơn 800 năm đến cuối thế kỷ XIX tại đây vẫn còn lại gian điện thờ có kết cấu bằng gỗ đặt trên cột đá như trong ký họa của bác sĩ Charles-Édouard Hocquard (1853—1911) và các tấm hình do nhiếp ảnh gia Firmin André Salles (1860—1929) thực hiện.

Ngày 11-9-1954 khi quân Pháp sắp rút khỏi Hà Nội, đài Liên Hoa bị bọn xấu đặt mìn nổ nhưng cột đá chỉ hơi bị nghiêng. Đài được làm lại ngay năm 1955 và KTS Nguyễn Bá Lăng vẫn giữ nguyên hai tảng đá trụ từ thời Lý. Kết cấu bao gồm đài Liên Hoa hình vuông, chiều dài mỗi cạnh 3 m, mái cong, dựng trên cột cao 4 m (không kể phần chìm dưới đất), đường kính 1,20 m có cột đá là 2 khúc chồng lên nhau thành một khối. Tầng trên của cột là hệ thống những đòn gỗ làm giá đỡ cho ngôi đài.

Thăm Đài Hoa Sen. Photo ©NCCong 2015

Đài Liên Hoa có mái ngói bốn góc uốn cong, trên đắp lưỡng long triều nguyệt. Ngày nay không có những cánh sen trên cột đá như đã nói đến trong văn bia thời Lý, nhưng ngôi chùa dựng trên cột vươn lên khỏi mặt nước vẫn là kiến trúc độc đáo, gợi hình tượng một bông sen vươn thẳng lên khu ao hình vuông được bao bọc bởi hàng lan can làm bằng những viên gạch sành tráng men xanh.

Năm 1962, chùa Một Cột được Bộ Văn hóa xếp hạng Di tích lịch sử kiến trúc quốc gia.

Di tích lân cận

Trên đài Liên Hoa. Photo ©NCCong 2015

Chú thích
[1] DIÊN HỰU TỰ
Thượng phương thu dạ nhất chung lan
Nguyệt sắc như ba phong thụ đan
Si vẫn đảo miên phương kính lãnh
Tháp quang song trĩ ngọc tiêm hàn
Vạn duyên bất nhiễu thành giá tục
Bán điểm vô ưu nhãn phóng khoan
Tham thấu thị phi bình đẳng tướng
Ma cung Phật quốc hảo sinh quan.

45 One-pillar pagoda ©NCCông 2012-2018