Đình Giẽ Hạ

Đình Giẽ Hạ được xây năm 1686. Thờ: thủy thần Quảng Bác đại vương. Xếp hạng: Di tích quốc gia (1996). Vị trí: MVVX+PM, xã Phú Yên, Phú Xuyên, Hà Nội, Việt Nam. Cách Ga Hà Nội: 40 km (hướng 7 h). Trạm bus lân cận: Đd Đình Giẽ Hạ - ĐT428 (xe 101A, 101B).

Lược sử

Trên một vùng đất của người Việt cổ [1] đình Giẽ Hạ được xây vào năm Bính Dần 1686, bên trong thờ thành hoàng Quảng Bác Uyên Dung đại vương, còn gọi là thánh Ba Sa, hay thủy thần Tam Giang. Theo truyền thuyết, ngài là con trai thứ 2 trong số 5 người con của Hùng Huy Vương (tức vua Hùng thứ 8), có công giúp vua đánh giặc Thục, bảo vệ dân và giữ nước. Giữa đình và chùa làng có ngôi đền hiện nay bị biến tướng thành thờ Mẫu. Đền xưa thờ mẹ ngài Quảng Bác là Dung Châu công chúa, bà còn được thờ tại Phúc Nhuệ Tự, tức chùa Rồi hay chùa Cả của làng Cựu (xã Vân Từ, huyện Phú Xuyên, TP Hà Nội), nơi nổi tiếng với nhiều thợ may giỏi và những ngôi nhà kiểu thời thuộc Pháp.[2]

Đình được gọi theo tên của làng Giẽ Hạ. Làng này cùng làng Giẽ Thượng liền kề đều nổi tiếng về nghề làm giày da. Vào thời Lê cả hai làng thuộc thôn Thịnh Phúc, thời Nguyễn mới tách ra, nay thuộc xã Phú Yên, huyện Phú Xuyên, TP Hà Nội. Hội làng được tổ chức hàng năm vào đầu mùa hạ. Cứ 5 năm một lần 6 thôn: Thượng, Hạ, Thần, Bùng, Cầu và Thủy Phú của tổng Thịnh Đức cũ (cùng thờ ngài Quảng Bác đại vương) lại chung nhau làm đại lễ.

Mái đình Giẽ Hạ. Photo NCCong ©2021

Xưa kia Giẽ Hạ đã có truyền thống học hành thi cử, tiêu biểu là tiến sỹ Đặng Huấn (1519–1590) vốn di cư từ làng Lương Xá đến đây. Năm 1511, cụ theo Lê Bá Ly vào Thanh Hoá tôn phò nhà Lê Trung Hưng và được phong Khổng Lý Hầu, quản lãnh tinh binh. Con gái Đặng Huấn lấy Trịnh Tùng và sinh ra Trịnh Tráng, sau làm Chúa. Trong số hậu duệ của cụ Huấn còn có Đại đô đốc Đặng Tiến Đông (1738–1801) từng lập nhiều chiến công cho chúa Trịnh Sâm và sau này cho vua Quang Trung.

• Sân đình Giẽ Hạ. Panorama ©NCCong 2016

Trong lần đại trùng tu đình Giẽ Hạ vào năm 1843 dưới đời vua Thiệu Trị, dân làng đã cho đào ao và trồng nhiều cây, sau này bị chặt mất nhiều.

Năm 1996, đình Giẽ Hạ được xếp hạng Di tích lịch sử, kiến trúc nghệ thuật quốc gia.

Trong đình Giẽ Hạ. Photo NCCong ©2016

Kiến trúc

Đình Giẽ Hạ nằm trên một khu đất cao giữa làng, giáp một cái ao to hình bán nguyệt, mặt đình quay về phía nam nhìn ra đường Hoàng Quốc Việt, xa chút nữa là con sông Châu Giang, cách Cầu Giẽ trên quốc lộ QL1A hơn 1km. Lối vào đình đi vòng bên phải ao, rẽ trái qua Nhà truyền thống nghề giày da rồi đến cổng đình được xây kiểu nghi môn tứ trụ.

Sau cổng là 2 nhà bia ở hai bên, đi thẳng qua giữa đôi tượng voi nhỏ thì tới cái sân đình khá rộng. Phía sân giáp ao có một hòn non bộ và bức bình phong đắp cuốn thư với cặp tượng ngựa đứng chầu đối diện. Tòa đại bái rộng 3 gian 2 chái, xây theo kiểu truyền thống, mái lợp ngói ri. Hai bên bờ nóc có gắn tượng hai con nghê đang chầu vào nhau. Giữa bờ nóc đắp hình “lưỡng long triều nhật”.

Chạm khắc ở bảy hiên đình Giẽ Hạ. Photo NCCong ©2016

Ở hai đầu tường hồi có cặp tượng Hộ pháp đắp nổi đứng nhìn nhau qua hàng hiên dài mà hẹp. Tại chính điện có bức trần thiết hình vuông, được làm bằng gỗ quý và sơn son, thếp bạc, phủ hoàng kim, trang trí theo đề tài “lưỡng long vờn nguyệt”. Toà đại bái nằm song song với hậu cung thành hình chữ “Nhị”, ở giữa có khoảng sân nhỏ. Hậu cung mới xây vào năm 2000, gồm 3 gian nhỏ, tường hồi bít đốc, tại gian giữa có đặt long ngai và bài vị của Thành hoàng bên trong khám thờ.

Di sản

Đình làng Giẽ Hạ nổi tiếng bởi nghệ thuật trang trí kiến trúc tập trung trên các cấu kiện gỗ, có niên đại từ thời Lê Trung Hưng và thời Nguyễn. Tiêu biểu là những mảng chạm khắc trên hai bộ vì nách của chính điện và 2 gian bên, cũng như trên các mảng cốn, đầu dư, bẩy hiên. Các nhân vật như tiên nữ cưỡi rồng, tiên nữ cưỡi phượng, mặc dù bố cục khác nhau nhưng phần lớn giống nhau ở khuôn mặt bầu bĩnh, mũi dọc dừa, đầu đội mũ hoặc búi tóc, mắt hướng sang một bên...

Nhà bia đình Giẽ Hạ. Photo NCCong ©2021

Nhà bia bên trái ngay sau cổng đình Giẽ Hạ là nơi đặt 3 tấm bia đá, tấm quay lưng ra hồ có ghi niên hiệu Bảo Thái 6 (1725). Nhà bia bên phải chỉ có một tấm bia rất lớn đứng trên lưng rùa và mang niên hiệu Phúc Thái 5 (1647).

Ngày 12 tháng 6 âm lịch, 6 thôn của tổng Thịnh Đức cũ lại mở đám lớn lễ hội cầu phúc, xưa dài 10 ngày. Nay thì ngày 11 làm lễ Bao sái mộc dục dâng cúng thanh bông hoa quả; ngày 12 làm lễ chính cầu phúc (có cờ quạt rước Thủy thần về nhập tịch, tổ chức hát xướng, dâng cúng hoa quả, cỗ chay và xôi, rượu, gà, lợn). 12 tháng 11 ÂL là ngày hóa của Thần thì làm lễ cầu phúc dâng cúng thanh bông hoa quả, cỗ chay. Rằm tháng Giêng kỷ niệm Tiên Mẫu giáng hạ: dâng lễ cỗ chay, cắt giấy ngũ sắc, tổ chức ca hát. Ngày 10 tháng 2 ÂL: tế xuân. Ngày 10 tháng 5 ÂL: lễ cơm mới. Ngày 10 tháng 8 ÂL: tế thu. Cả 6 thôn đều có tục kiêng húy: “châu” gọi chệch là “nghé”, “Bác” gọi chệch là “Bá”.

Chạm gỗ trong đình Giẽ Hạ. Photo NCCong ©2016

Di tích lân cận

• Chùa Đa Chất: thôn Đa Chất, xã Đại Xuyên.
• Đình Giẽ Thượng: làng Giẽ Thượng, xã Phú Yên.
• Đình Nam Quất: thôn Nam Quất, xã Nam Triều.
• Đình Phong Triều: thôn Phong Triều, xã Nam Triều.
• Đình Đa Chất: thôn Đa Chất, xã Đại Xuyên.
• Nhà Thờ Phú Mỹ: Km33 quốc lộ QL1A, thị trấn Phú Xuyên.

[1] Năm 1989, khi đào ao sau đình thôn Bùng, nhân dân phát hiện được 7 ngôi mộ cổ nhưng chỉ 1 mộ nguyên vẹn. Thi hài còn lại cũng nhiều ít khác nhau. Hiện vật tùy táng phong phú (rìu đồng, chậu đồng, giáo đồng, vại sánh, đĩa gỗ, thước gỗ...) thuộc văn hóa Đông Sơn, cách nay trên 2500 năm. Bên kia sông Châu Giang, nằm trên thửa ruộng Ao Hồn trong lòng con mương chảy ra phía quốc lộ QL1A là một di chỉ khảo cổ học (hiện thuộc xã Châu Can, huyện Phú Xuyên) gồm 8 ngôi mộ có niên đại khoảng cuối thế kỷ III - đầu TK II trước CN, với những chiếc quan tài bằng thân cây khoét rỗng quen gọi là mộ thuyền.

[2] Theo thần phả Giẽ Hạ "Vào ngày rằm tháng Giêng năm Giáp Thìn đệ nhị tiên cung tên là Tiên Dung Châu xuất thần giáng sinh. Nhân đó đặt tên là Giáng Tiên. Khi nàng trưởng thành, sắc đẹp tuyệt trần…, những lúc nhàn rỗi thường du ngoạn ở châu Phong, đất Giao Chỉ. Tình cờ gặp vua Hùng Vương thứ 8 là Huy Vương. Vua rất ưng ý liền phong làm cung phi chính thất. Hai năm sau nàng có thai tròn 12 tháng. Lúc đó là ngày mồng 10 tháng 6 năm Giáp Ngọ nàng đến ngã ba sông Sa tắm gội. Đến ngày 12-6 sinh được một bọc, nở ra 5 người con trai. Người xưa vẫn ca ngợi “nhất bào ngũ tử”… Khi trưởng thành 5 anh em này đều lần lượt nhiều lần lập công lớn, dẹp giặc đem lại yên bình cho đất nước… Sau khi hóa vua lại ban cho sắc chỉ phong vào hàng thượng đẳng thần. Cả năm anh em đều là quý tử… Vua ban sắc phong cho là Thủy thần…"
330 Gie Ha community hall ©NCCông 2016-2021