601 But Thap pagoda

Chùa Bút Tháp

Thiền Lâm TếKinh Bắcsông Đuống

Chùa Bút Tháp (Nhạn Tháp) có từ thế kỷ XIII, sau theo Lâm Tế tông. Tên chữ: Ninh Phúc Tự 寧 福 寺. Xếp hạng: di tích quốc gia đặc biệt (2013). Vị trí: 326C+8V, Đình Tổ, Thuận Thành, Bắc Ninh, Việt Nam. Cách Ga Hà Nội: 28 km (hướng 2 h). Trạm bus lân cận: KDL Hapro trên QL17.

Khách có thể từ Công viên Thống Nhất lên xe bus 52a rồi xuống bến cuối trên QL17 và đi tiếp 6km bằng taxi hoặc xe ôm đến chùa Bút Tháp. Nếu có thời gian thì nên đi thuyền để thăm một loạt di tích ven sông Đuống.

Lược sử

Chùa Bút Tháp tên chữ Ninh Phúc Tự 寧 福 寺, xưa còn gọi là chùa Nhạn Tháp theo địa danh của thôn cũ có tên Nôm là làng Thấp. Tên khác có ghi trong tư liệu là Thiếu Lâm Tự và Hoàng Cung Tự. Theo L.Bézacier trong tác phẩm L’artvietnamien xuất bản năm 1944, chùa được lập từ đời vua Trần Thánh Tông (trị vì 1258-1278). Vị tổ thứ ba của phái Trúc Lâm Yên Tử là thiền sư Huyền Quang 玄 光 (1254-1334, tên thật Lý Đạo Tái 李 道 載 đỗ Trạng nguyên năm 1297) từng trụ trì ở đây và cho dựng một tháp đá 9 tầng có trang trí hình hoa sen, tiếc rằng nay không còn nữa.

Phật điện chùa Bút Tháp. Photo ©NCCong 2024

Đến thế kỷ XVII, chùa Phật Tích ở huyện Tiên Du bên kia sông Đuống được Ưu-bà-di Trần Thị Ngọc Am [1] hưng công trùng tu, có giảng đường lớn chứa cả trăm người. Năm 1633 hòa thượng Chuyết Chuyết từ Quảng Nam ra Đàng Ngoài truyền bá Lâm Tế tông rồi trụ trì chùa Bút Tháp. Sau khi viên tịch, ngài được vua Lê Chân Tông phong là "Minh Việt Phổ Giác Quảng Tế Đại Đức Thiền Sư" và thờ nhục thân trong tháp Báo Nghiêm. [2]

Kế nghiệp sư Chuyết Chuyết là sư Minh Hành (1596-1659), họ Hà, sau khi mất được thờ tại chùa trong tháp Tôn Đức. Lúc này, hoàng thái hậu Trịnh Thị Ngọc Trúc (vợ vua Lê Thần Tông) đã rời bỏ hoàng cung về đây tu hành, lấy pháp danh là Diệu Viên, sau khi mất được thờ tại chùa trong tháp Ni Châu. Thấy chùa bị hư nát nhiều, bà cùng con gái trưởng là công chúa Lê Thị Ngọc Duyên, pháp danh Diệu Tuệ, xin phép chúa Trịnh Tráng cho bỏ tiền của, ruộng lộc để trùng tu lại ngôi chùa và hoàn thành năm 1647.

Tháp Báo Nghiêm chùa Bút Tháp. Photo NCCong ©2024

Năm 1876, khi vua Tự Đức qua đây thấy cây tháp hình dáng to lớn bèn đặt tên là Bút Tháp, nhưng trên đỉnh vẫn ghi là tháp Báo Nghiêm. Chùa được trùng tu, tôn tạo nhiều lần trên diện tích khoảng 10.000 m2 vào các năm 1739, 1903, 1915, 1921, rồi năm 1992-1996 với sự trợ giúp quốc tế, và gần đây vào thập niên 2010.

Kiến trúc

Đây là một trong số ít ngôi chùa cổ có quy mô lớn còn lại đến ngày nay tại đồng bằng Bắc Bộ. Mặt chùa quay về phía nam. Trong khuôn viên có nhiều di tích từ thế kỷ XVII. Cụm trung tâm bao gồm 8 tòa nhà chạy song song và đối xứng theo một trục "Thần Đạo", được bao bọc bởi hai dãy hành lang suốt dọc chùa ở hai bên. Đó là các tòa tiền đường, thượng điện, cầu đá, am Tích Thiện, trung đường, phủ thờ, hậu đường và hàng tháp đá.

Gác chuông chùa Bút Tháp. Photo NCCong ©2021

Ngôi chùa gồm 10 nếp nhà nằm trên một trục dài hơn 100 m. Sau tam quan là gác chuông 2 tầng 8 mái rồi đến chùa chính với tiền đường - thiêu hương - thượng điện tạo thành hình chữ "Công". Kiến trúc chùa vẫn dựa trên khung gỗ chịu lực nhưng nền bệ lan can dùng đá rất phổ biến, trên có những hình động vật được khắc trông sinh động và độc đáo. Trang trí được thể hiện ở mọi nơi trên các chất liệu gỗ và đá, ở kiến trúc và ở các đồ thờ.

Trên lan can tòa thượng điện có 26 bức chạm khắc đá, trên lan can cầu nối với am Tích Thiện có 12 bức và ở lan can quanh chân tháp Báo Nghiêm có 13 bức. Vậy tổng cộng có 51 bức với những đề tài khác nhau, nhưng đều thống nhất về chất liệu, phong cách và niên đại. Hình ảnh ở đây sống động hàm chứa ý nghĩa Phật đạo và đặc biệt mang đậm nét nghệ thuật Thiền. Các bức chạm khắc đều tập trung vào những đề tài tứ linh, tứ quý.

Cầu đá chùa Bút Tháp. Photo NCCong ©2021

Tháp Báo Nghiêm nằm sau hành lang bên tả, được xây để thờ hoà thượng Chuyết Chuyết. Tháp cao 13m, gồm 5 tầng với phần đỉnh xây bằng đá xanh; tầng đáy rộng hơn với mái hiên nhô ra; 4 tầng trên gần giống nhau, mỗi cạnh rộng 2m. Tại 5 góc của 5 tầng có 5 quả chuông nhỏ. Lòng tháp có một khoang tròn đường kính 229 cm. Ngoài kỹ thuật xây dựng đá, phần bệ tượng được bao quanh bằng hai vòng tường cấu tạo bằng cột và lan can. Riêng ở tầng dưới cùng của toà tháp này có 13 bức chạm đá với lấy đề tài chủ yếu là các con thú.

Di sản

Chùa Bút Tháp hiện lưu giữ rất nhiều tư liệu chữ Hán trên các hoành phi, câu đối, bia đá [3] và chuông đồng “Ninh Phúc tự chung” (1815). Ngoài kiến trúc, còn có những kiệt tác điêu khắc, tâm điểm là pho tượng Quan Âm nghìn mắt nghìn tay do nghệ nhân họ Trương tạc năm 1656. Tượng cao 370 cm, ngang 210 cm, dày 115 cm. Cánh tay xa nhất dài 200 cm. Tượng có 11 đầu, 42 tay lớn và 952 tay dài ngắn khác nhau. Tượng cao 235 cm tính từ đài sen lên. Đầu rồng đội tòa sen cao 30 cm, bệ tượng cao 54 cm.

Tượng Quan Âm chùa Bút Tháp. Photo ©NCCong 2024

Đức Quan Âm ngồi trên toà sen hồng, bệ tượng hình vuông được trang trí bằng những nét chạm khắc cổ với dáng vẻ hành đạo thư thái, đôi mắt như bao quát cả vũ trụ. Ở đây có nhiều đề tài quen thuộc được trang trí ở chùa Việt Nam như hoa lá, cây cảnh cùng các con vật - trong đó có long ngư với viên ngọc; lân với quả cầu; quạt hai vòng tròn, sóng nước, hoa sen,... Tượng tạc Quan Âm hai tay chắp trước ngực, hai tay để trên đùi với những ngón tay đan chéo biểu tượng cho dáng hành đạo và nhập định; các chùm tay để trần từ sườn, vai, lưng, trên người; những tay được xếp vòng tròn từ lớn đến nhỏ hướng vào tâm (ngay sau gáy Phật) trong lòng mỗi bàn tay lại hiện lên một con mắt. Nhìn tổng thể tượng Quan âm nghìn mắt nghìn tay như những vòng hào quang toả ra từ tâm điểm.

Hai kiệt tác điêu khắc khác nữa là tượng Tây Thiên Đông Độ Việt Nam Lịch Đại Tổ Sư và tượng Thị Kính. Pho tượng Tuyết Sơn ở đây cũng là một kiệt tác của thế kỷ XVII.

Tượng Tuyết Sơn chùa Bút Tháp. Photo NCCong ©2024

Ngoài ra, trong chùa có hơn 70 pho tượng gỗ được tạc trong tư thế quỳ, đứng, ngồi với nét mặt thành kính trông rất sinh động như pho tượng Kim Đồng - Ngọc Nữ,... còn tượng La Hán lại thể hiện cảm xúc nội tâm, mang nặng ý tưởng Phật giáo.

Phủ thờ nằm sau Phật điện là ngôi nhà 5 gian có hai pho tượng đáng chú ý được cho là chân dung hoàng hậu Trịnh Thị Ngọc Trúc đầu đội vương miện nhưng khoác áo tu hành, và công chúa Ngọc Duyên. Cả hai pho tượng đều ở tư thế toạ thiền.

Từ thượng điện, chiếc cầu đá nhỏ 3 nhịp xây vòm dẫn khách đến am Tích Thiện với 3 tầng mái. Trên cầu có 12 bức phù điêu đá chạm chim muông hoa lá. Trong am là cây Cửu Phẩm Liên Hoa, một tháp gỗ 9 tầng, 8 mặt, có thể quay tròn quanh một trục, gắn nhiều tượng Phật nhỏ và chạm những cảnh dân gian hoặc lấy đề tài trong Phật thoại.

Cửu phẩm liên hoa chùa Bút Tháp. Photo ©NCCong 2021

Chùa Bút Tháp đã được Bộ Văn hóa xếp hạng ngay đợt đầu là di tích cấp quốc gia theo quyết định số 313-VH/VP ngày 28-4-1962, sau này nâng lên thành di tích quốc gia đặc biệt vào năm 2013.

Di tích lân cận

601 chua But Thap ©NCCông 2013-2024

Tượng chùa Bút Tháp. Photo NCCong ©2021

[1] Vương phủ nội Cung tần Đệ nhất Chiêu nghi Trần Thị Ngọc Am sau gia phong là Thánh quang Bồ tát (Pháp Giới), dân gian gọi là bà chúa Mụa.
[2] Hòa thượng Chuyết Chuyết (1590-1644) họ Lý, từng cử đệ tử trở về Trung Hoa để thỉnh kinh và đặt tại chùa Phật Tích; một số kinh đã được in ấn, ván khắc cũng tàng trữ tại chùa đó. Ngài còn phổ biến một nghi thức cúng cô hồn dưới nước và trên cạn, gọi là “Thủy lục chư khoa”. Ngài và các đệ tử đã tổ chức một trai đàn lớn, cầu cho tất cả vong linh nạn nhân của thời đại. Nghi thức và cách tổ chức trai đàn rất được vua chúa và các bậc công hầu thời ấy hâm mộ; khoa cúng này từ đó được áp dụng rộng rãi tại các chùa Đàng Ngoài.
[3] Vd. văn bia “Sắc kiến Tôn Đức tháp khoán thạch”, “Hiến Thụy am, Báo Nghiêm tháp bi minh” (1647), “Tích Thiện am” (1691), “Khánh lưu bi ký” (1714), “Trùng tu Ninh Phúc tự bi” (1903).

Bia chùa Bút Tháp. Photo NCCong ©2021