Thức kiến trúc cổ Việt Nam

Tên gọi các cấu kiện

Căn nhà được xây dựng theo các vì nhà, sau đó các vì được dựng lên và nối với nhau bằng các xà ngang và xà ngưỡng tạo thành một hình hộp, sau đó là lợp mái và làm tường nhà. Vì nhà chính là đơn vị cơ bản khi nói đến kích thước ngôi nhà, khoảng trống giữa hai vì gọi là "gian". Vì nhà cũng là đặc trưng cho lối kiển trúc theo từng địa phương và từng thời kỳ, tuy rất trung thành với thức kiến trúc cổ Việt Nam.

Các cấu kiện bộ vì và hệ mái
Khung nhà
Khung nhà phân không gian nhà thành các gian nhà, thường có các bộ phận sau:

Cột là kết cấu đứng chịu nén, thường có các loại cột:

• Cột cái: cột chính của nhà đặt ở hai đầu nhịp chính
• Cột quân hay cột con: cột phụ nằm ở đầu nhịp phụ hai bên nhịp chính;
• Cột hiên: nằm ở hiên nhà, phía trước.

Xà là các giằng ngang chịu kéo, liên kết các cột với nhau, gồm có các loại xà nằm trong khung và các loại xà nằm ngoài khung vuông góc với khung. Xà nằm trong khung, thường đặt ở cao độ đỉnh các cột quân để liên kết được cả cột cái và cột quân, gồm:

• Xà lòng hay chếnh: liên kết các cột cái của khung;
• Xà nách hay thuận: liên kết cột quân vào cột cái, trong khung.

Kẻ là các dầm đơn đặt theo phương chéo của mái nhà, gác lên các cột bằng liên kết mộng, thường có các loại kẻ sau:

• Kẻ ngồi gác từ cột cái sang cột quân, trong khung;
• Kẻ hiên gác từ cột quân sang cột hiên, trong khung. Một phần kẻ hiên được kéo dài conson qua cột hiên để đỡ phần chân mái.

Bẩy hay bẩy hậu hoặc bẩy hiên: là dầm conson nằm trong khung liên kết vào cột quân phía sau nhà, đỡ phần mái vẩy phía sau. Đối với nhà ở thì tiền kẻ, hậu bảy. Đối với các công trình công cộng như đình làng, thường bốn mặt xung quanh đều có hiên thoáng không có cột hiên, nên thường dùng bẩy hiên.

Con lợn, còn gọi là rường bụng lợn: là con rường trên cùng, gối lên con rường bên dưới qua hai đoạn cột ngắn gọi là trụ trốn, và làm nhiệm vụ đỡ xà nóc (thượng lương). Bên dưới rường bụng lợn (giữa hai trụ trốn) là ván lá đề thường để điêu khắc trang trí. Con lợn có thể được thay bằng giá chiêng.

Câu đầu là dầm ngang chính đặt trên cùng, khoá các đầu trên của các cột cái trong khung (gác lên các cột cái).

Con rường là các đoạn gối đỡ mái dạng dầm gỗ hộp để đỡ hoành mái, được đặt chồng lên nhau. Chiều dài của chúng thu ngắn dần cân theo chiều vát của mái, càng các con rường bên trên càng ngắn. Ở vì nóc các con rường nằm chồng lên câu đầu.

Rường cụt là loại rường nằm ở vì nách (giữa cột cái và cột quân), chúng nằm chồng trên xà nách, chúng cũng đỡ hoành và vẫn thu dần chiều dài khi lên cao theo độ dốc mái.

Các loại xà nằm ngoài khung

• Xà thượng liên kết đỉnh các cột cái giữa các khung với nhau.
• Xà hạ hay xà đại liên kết các cột cái giữa các khung, tại cao độ đỉnh cột quân, gần sát vị trí liên kết xà lòng, xà nách vào cột cái.
• Xà tử thượng (xà trên của cột con): liên kết các cột quân của các khung ở bên trên.
• Xà tử hạ (xà dưới của cột con): liên kết các cột quân của các khung ở bên dưới, tại mức độ cao ngay trên hệ cửa bức bàn.
• Xà ngưỡng nối các cột quân ở vị trí ngưỡng cửa. Xà này đỡ hệ thống cửa bức bàn.
• Xà hiên liên kết các cột hiên của các khung.
• Thượng lương, còn gọi là đòn đô ông hay xà nóc đặt trên đỉnh mái.

Phối cảnh góc bộ khung Đình Bảng

Các kết cấu mái

• Hoành là các dầm chính đỡ mái đặt nằm ngang theo chiều dài nhà, vuông góc với khung nhà.
• Dui là các dầm phụ trung gian, đặt dọc theo chiều dốc mái (trực giao với hoành), gối lên hệ thống hoành.
• Mè là các dầm phụ nhỏ, đặt trực giao với dui, song song với hoành, gối lên hệ dui. khoảng cách giữa các mè là nhỏ nhất, vừa đủ để lợp ngói. Việc sử dụng hệ kết cấu hoành - dui - mè, nhằm phân nhỏ nhịp của kết cấu đỡ mái thành hệ lưới vừa đủ để lát lớp gạch màm và lợp ngói bên trên.
• Gạch màn là một loại gạch lá nem đơn bằng đất nung, có tác dụng đỡ ngói đồng thời tạo độ phẳng cho mái, chống thấm dột và chống nóng. Gạch màn ngồi trực tiếp trên lớp mè.
• Ngói mũi hài hay còn gọi là ngói ta hay ngói vẩy rồng, bằng đất nung, trực tiếp chống thấm dột và chống nóng, lợp trên lớp gạch màn và cũng có thể có lớp đất sét kẹp giữa.

Các chi tiết kiến trúc khác

• Cửa bức bàn
• Con tiện
• Dạ tàu
• Đầu đao

Mái nhà Việt cổ

Mái nhà Việt cổ có thể làm theo 1 trong 3 hình thức:

• Hình thức hai mái, hai đầu hồi bít đốc
• Hình thức bốn mái, với hai mái phụ hai đầu hồi gọi là hai chái nhà. Mỗi chái nhà gồm có một hàng cột quân (có thể thêm một hàng cột hiên), các hàng cột này xoay vuông góc với các hàng cột trong các gian chính.
• Hình thức 8 mái chồng diêm.

Số gian trong nhà Việt cổ

Truyền thống người Việt thường làm nhà theo cơ số lẻ:

• Phương đình 1 gian chính giữa, bốn xung quanh là hệ cột quân đẳng hướng
• Nhà 3 gian
• Nhà 5 gian hay nhà 3 gian 2 chái
• Nhà 7 gian hay nhà 5 gian 2 chái
• Nhà 9 gian hay nhà 7 gian 2 chái

Louis Bezacier
Relevé des monuments anciens du Nord Viêt-nam (1959)

---

Lưu ý:
Kẻ là một bộ phận kiến trúc thay thế cho vì nách, trên kẻ đi liền với ván dong để đỡ hoành. Tại nhiều ngôi đình thế kỷ 17, kẻ và ván dong thường được chạm rất đẹp với nhiều đề tài thú vị như hoạt cảnh người, tiên, rồng, linh thú... Phía trên, đuôi kẻ nhô ra đỡ câu đầu gọi là nghé kẻ hay được tạo thành hình đầu rồng hướng vào lòng nhà. Phía dưới nhô ra dưới mái hiên là đầu kẻ. Đầu kẻ thường cũng được chạm rồng và linh thú. Không gian trong những ngôi đình dùng hệ kẻ thay cho hệ vì nách thường tạo cảm giác thanh thoát và thông thoáng hơn.

Cánh gà là một cấu kiện không có tác dụng chịu lực nhưng lại được chạm khắc cầu kỳ để làm tăng vẻ đẹp cho kiến trúc trong các ngôi đình ở TK 16, 17, 18. Ở hàng cột cái ngoài, cánh gà nằm dưới xà thượng và được gắn ở hai bên cột cái thành từng cặp đăng đối quay mặt vào trong đình. Ở hàng cột cái trong, nếu như gian giữa được trang hoàng bởi hệ cửa võng thì cánh gà được lắp ở gian bên quay mặt ra ngoài.

Rồng luôn là đề tài chủ đạo được tạc trên cánh gà, bên cạnh chen lẫn các linh thú như nghê, phượng, hổ... Ở giai đoạn TK 17, cánh gà thường có tiên cưỡi rồng và những cảnh sinh hoạt của con người. Sang đến TK 18, hiếm khi gặp đề tài tiên, người trên cánh gà. Hệ cánh gà không những tạo sự thẩm mỹ mà còn tạo nên sự bề thế cho ngôi đình. Tuy thế nhưng hệ cánh gà dường như biến mất hẳn ở những ngôi đình được dựng sau TK 18.

Hieu Tran